Η θέση της γυναίκας στη μουσική του Βυζαντίου

Μέχρι καὶ πριν λίγα χρόνια ἐπικρατοῦσε η άποψη πως ο ρόλος της γυναίκας στον Βυζαντινό κόσμο ήταν τελείως αφανής, αλλά και όταν ακόμα αυτός ήταν εμφανής στις γυναίκες τής υψηλής αριστοκρατίας κυρίως, εἶχε να κάνει με γυναῖκες φόνισσες, πόρνες, μεγαλομανεῖς, διεφθαρμένες, δηλητηριάστριες, στριμένες, φιλόδοξές σε βαθμό εγκληματία κ.α. Τα τελευταῖα όμως χρόνια η αντικειμενική έρευνα (που ας σημειωθεῖ ἐδώ πως γίνεται εκ μέρους των Δυτικών ερευνητών κυρίως) έχει αποδείξει πως αυτές οἱ ἐκ προκαταλήψεως απόψεις δεν ευσταθούν για την γυναῖκα του Βυζαντινού κόσμου, αλλά γίνεται μία σύγχυση σε σχέση με την θέση της γυναίκας στον Δυτικό κόσμο του τότε Μεσαίωνα! Σήμερα εἶναι γνωστό πλέον ότι οἱ γυναῖκες στο Βυζάντιο κατεῖχαν μία θέση πολὺ ξεχωριστή, πολυσήμαντη καὶ αξιοσημείωτη, όχι μόνο στον οἰκογενειακό, φιλανθρωπικό, νοσηλευτικό και ἐπαγγελματικό τομέα όπως θα περίμενε κανείς, αλλά και στον κοινωνικό, πολιτικό, οἰκονομικό, πολιτισμικό, μουσικό ακόμα καὶ στον στρατιωτικό τομέα (περίπτωση Ἄννας Ἀναχουτλούς της Τραπεζούντιας η οποία ηγήθηκε μάχη στον Πόντο στὰ 1341), κάτι που για την ἐποχή εκείνη θὰ ήταν απίθανο για μία γυναῖκα της Δύσης! Ἐπίσης πολλὲς γυναῖκες ἔφτασαν σὲ τέτοιο βαθμό μόρφωσης, ώστε καθιερώθηκαν στο στερέωμα μὲ την ευφυΐα καὶ την ευρυμάθειά τους!

Στην εποχή του Βυζαντίου δὲν ήταν τόσο ανήκουστο να υπάρχουν γυναῖκες συνθέτες στην κοσμική μουσική του Βυζαντίου, ή ακόμα καὶ στην Ψαλτική τέχνη όπως εἶναι σήμερα. Φυσικά η ύπαρξη ανδρών συνθετών υπερτερεῖ αἰσθητά, χωρὶς όμως να αποκλείεται καὶ η παρουσία των γυναικῶν, παρόλο που στην πρώτη ἐκκλησία η απαγόρευση των γυναικῶν στην λατρεία απαγορεύεται από τον Ἀπόστολο τῶν Ἐθνών Παύλο στην προς Κορινθίους Α´ επιστολή.
Ἔτσι λοιπόν ήδη από τους πρώτους αιώνες (2ο αἰ.) μαρτυρεῖται ἡ συμμετοχη γυναικῶν στήν λατρεία της Ἐκκλησίας ως διακόνισσες να ψάλλουν διαφόρους ύμνους, πράγμα το οποῖο φανερώνει ότι η υπαγόρευση του Ἀποστόλου Παύλου δεν ἐφαρμόστηκε στην πρακτική της Ἐκκλησίας.
Ὁ εντοπισμός γυναικῶν μελουργών στην Ψαλτική Τέχνη σήμερα εἶναι αρκετα δύσκολος, κι αύτό επειδή οι συνθέτες μέχρι καὶ τον 12ο αἰώνα ήσαν σχεδόν ανώνυμοι, η ἴδια δυσκολία επίσης αλλά σε μεγαλύτερο βαθμό αφορά καὶ την κοσμική μουσική, διότι εκεῖ ήσαν σχεδόν πάντοτε ανώνυμοι όλοι οἱ συνθέτες. Πάντως γυναῖκες όπως η περίπτωση της πολυμορφωμένης Ἄννας Κομνηνής (11ος -12ος αἰ.) δεν μας αφήνει καὶ πολλά περιθώρια για τον αποκλεισμό της από την μουσική, μιας καὶ η ευρυμάθεια της «θλιμμένης» αυτής πριγκίπισσας εντυπωσίαζε ήδη από την εποχή της τους μεγάλους άνδρες του πνεύματος. Ἂν κάποτε έρθουν στο φως περισσότερα στοιχεῖα θὰ μπορούν να επιβεβαιώσουν αυτές τὶς εἰκασίες όχι μόνον για την Ἄννα Κομνηνή, αλλά καὶ για άλλες επίσης γυναῖκες της ἰδίας κλάσεως ὅπως π.χ. Ζωὴ Καρβουνοψίνα (10ος αἰ.), Εὐδοκία Μακρεμβολίτισσα (11ος αἰ.), Ἄννα Δαλασηνή (11ος -12ος αἰ.), Εἰρήνη Δούκαινα (11ος -12ος αἰ.), Θεοδώρα Ραούλενα (14ος αἰ.) κ.ἄ.

Σήμερα μπορούμε νὰ γνωρίζουμε κάποια ἐλάχιστα ονόματα όσον αφορά την Ψαλτικὴ τέχνη χάρις στην υπερχιλιόχρονη χειρόγραφη παράδοση, με απαρχή τον 9ο αιώνα όπου συναντούμε το όνομα κάποιας μοναχής Μάρθας η οποία ήταν η μητέρα του Ἁγίου Συμεὼν του Στυλίτη καὶ ήταν ηγουμένη σε μοναστήρι του Ἄργους. Τον ἴδιο αἰῶνα επίσης ζεῖ καὶ μία ἄλλη μοναχή η Θεοδοσία, η οποία καὶ αὐτή ήταν μοναχή σὲ κάποιο από τα περικαλλή μοναστήρια της Κωνσταντινουπόλεως. Ὕμνοι ἐπίσης σῴζονται και από κάποια άλλη γυναῖκα με το όνομα Θέκλα χωρὶς ωστόσο να σῴζονται περισσότερα στοιχεῖα παρά μόνο το ότι ήταν μοναχή κι αὐτή.


Ἀναμφισβήτητα όμως ο 9ος αἰώνας ἐπισκιάζεται από την παρουσία της σημαντικότερης ἴσως γυναίκας μελουργού τῆς λεγομένης Κασσίας, της οποίας ο βίος έχει επισκιαστεῖ ακόμα καὶ με παραμυθολογήματα ανάλογα με εκείνα του επίσης βυζαντινού μελουργού Ἰωάννη Παπαδόπουλου του Κουκουζέλη καὶ Μαΐστορος (μάλλον 12ος αἰ.). Δεν θα αναφερθούμε εδώ για αυτά τα παραμυθολογήματα απλά μόνο όσα η μουσικολογική ερευνα έχει αποδεχθεί. Ἡ μελουργός Κασσία λοιπόν γεννημένη στα 810 περίπου μὲ σπουδαία για την εποχή της μόρφωση ήταν συνθέτης μουσικῆς και στίχων όχι μόνο εκκλησιαστικών αλλά καὶ κοσμικών. Εἶχε ἐνεργό ρόλο στην υπεράσπιση των εἰκόνων, ἕνα θέμα το οποῖο εἶχε απασχολήσει καὶ πολλούς άλλους λογίους της εποχής της. Εἶναι γνωστή επίσης η υποψηφιότητά της για σύζυγος του αυτοκράτορα Θεοφίλου καὶ η φοβερά ἔξυπνη απάντησή της, την οποία ακολούθησε ο θυμός του αυτοκράτορα καὶ ο αποκλεισμός της απο το στέμμα. Ἡ Κασσία ἔγινε μοναχή σε μοναστήρι της Βασιλεύουσας και κατά πάσα πιθανότητα το όνομα μὲ το οποῖο μας ἔμεινε γνωστή εἶναι το μοναχικό της και όχι το κοσμικό της. Σώζονται περίπου 45 ἔργα της, καθὼς επίσης καὶ μελοποιήσεις διαφόρων υμνογράφων καὶ οἱ συνθέσεις της κοσμούν κάθε βυζαντινό στιχηράρι.
Με την ἐμφάνιση της λεγομένης «αναγέννησης τῶν Παλαιολόγων» τὸν 13ο αιώνα, μας παραδίδεται σὲ κώδικα της Μονής Μεγίστης Λαύρας του Ἄθω το όνομα κάποιας Κουβουκλισήνας η οποία μάλιστα αναφέρεται καὶ ως «Δομεστικήνα», δηλαδή ἐπικεφαλής ψαλτικού χορού, μοναδικού φαινόμενου για τα παγκόσμια χρονικά! Ὅπως μάλιστα αναφέρει καὶ ἡ μουσικολόγος Diana-Helen Touliatos «αυτή η αναγνώρισή της στο χειρόγραφο καὶ μάλιστα από γραφέα ανδρικής μονής, αποδεικνύει το μέγεθος του μουσικού της ταλέντου»!
Ὁ λαμπρὸς 14ος αιώνας της «αναγέννησης των Παλαιολόγων» ἔχει να επιδείξει την παρουσία της κόρης του περιφήμου «Λαμπαδαρίου του ευαγους βασιλικού κλήρου» Ἰωάννη Κλαδᾶ (1400), τῆς οποίας σύνθεση υπάρχει στον κώδικα της Ἐθνικῆς βιβλιοθήκης Ἑλλάδος με αριθμὸ 2406 τοῦ ἔτους 1453. Ἐκεῖ εκτός από συνθέτης μαρτυρεῖται καὶ ως ψάλτης, χωρὶς ὡστόσο να σώζεται το όνομά της λόγω της ἐπισκίασής της από το όνομα του πατέρα της, ο οποῖος ήταν ἕνας από τους σημαντικότερους συνθέτες της Ψαλτικῆς τέχνης.

Στα τελευταῖα έτη της αυτοκρατορίας γνωρίζουμε την ύπαρξη μιάς ακόμα γυναίκας της οποίας το όνομά, μας διασώζεται απλώς ως «Παλαιολογίνα», η οποία σύμφωνα μὲ τὶς υπάρχουσες ἐνδείξεις ήταν πολύ ὑψηλής μορφώσεως και αριστοκρατικής γενιάς, προερχόμενη από την οἰκογένεια των Παλαιολόγων που βασίλεψε από το 1256 ως τα 1453 και έγινε μοναχή προς τα τέλη της ζωής της σε κάποιο μοναστήρι της Κωνσταντινουπόλεως, όπως ἄλλωστε ήταν συνήθεια για πολλοὺς λόγιους του Βυζαντίου.
Ἡ Ψαλτική τέχνη ως μέσο επικοινωνίας με τον δημιουργό έχει συμπληρώσει ήδη 10 καὶ πλέον αἰῶνες ἱστορικής παρουσίας καὶ αναφοράς. Ἀπό τον 9ο αἰῶνα που εμφανίζεται το πρώτο μουσικό χειρόγραφο (μέχρι στιγμής τουλάχιστον), μας διασῴζεται μία πληθώρα ονομάτων μελοποιών - υμνογράφων οι οποίοι υπηρέτησαν την μουσική της Ὀρθοδόξου λατρείας καὶ αφιέρωσαν την ζωή τους για αυτήν. Σ᾿ αυτήν την πληθώρα τῶν ονομάτων αυτών όπως καταδείχθηκε ήταν ἐμφανής καὶ η παρουσία γυναικών καὶ αυτό αποδεικνύει την θέση γενικότερα της γυναίκας στον Βυζαντινό κόσμο, ένα γεγονός το οποίο εἴτε δεν εἶναι γνωστό σήμερα, εἴτε δεν προβάλλεται σωστά καὶ μὲ αντικειμενικό τρόπο.

ΧΡΗΣΤΟΥ ΨΩΜΙΑΔΗ 

ΠΗΓΗ